Apoloji d'un ékritur fonétik

Dékövèrt de l'alfabè

Jano venè d'avwar sèt ã. Il ãtrè ã kör préparatwar, dã la famez klas de CP ki alè ãfĩ lui pèrmètr d'aprãdr a lir. Sa premyèr lesõ de frãsè komãsa par l'aprãtisaj d'ũn alfabè de 26 lètr ke sa mètrès ékrivi o tablo : ‘a’, ‘b’, ‘c’, ‘d’, ‘e’, ‘f’, ‘g’, ‘f’, ‘i’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘o’, ‘p’, ‘q’, ‘r’, ‘s’, ‘t’, ‘u’, ‘v’, ‘w’, ‘x’, ‘y’, ‘z’.

« Chak lètr de l'alfabè è ũ sĩbol ki pèrmè de reprézãté ũ sõ », ajötat-èl. « L'alfabè è ũn öti ki vö pèrmètra d'ékrir vo mo é de lir se déz otr. »

Selõ sa mètrès, l'alfabè frãsè provenè de l'alfabè latĩ, lui-mèm dérivé de l'alfabè grèk αλφάβητο (alphabeto), lui-mèm ĩspiré de l'alfabè fénisyĩ. Lé de premyèr lètr de l’alfabè fénisyĩ, se serè pronõsé Alèf é Beth é sinyifyè « toro » é « mèzõ ». Otremã di, sa fèzè dé sãtèn d'ané ke lé pëpl kopi léz ũ sur léz otr, ironiza Jano

La mètrès lër présiza k’il ègzistè d’otr sĩbol ki ne fèzè pa parti de l’alfabè é ki ne se pronõsè pa ; par ègzãpl, le pwĩ d’ĩtérogasyõ '?' pör lé fraz pozã un kèstyõ. l lër apri ke se pwĩ d’ĩtérogasyõ provenè du latĩ quaestio, ki fu d’abor rakörsi ã qo, pui la lètr ‘k’ venã progrésivmã s’ékrir sur la lètr ‘o’, le tö dona finalmã nèsãs o siny ‘?’.

L'aprãtisaj de l'alfabè démara ã répètã pluzyër fwa, a hot vwa, le sõ asosyé a chak lètr, tèl ke pronõsé par la mètrès : [a], [bé], [sé], [dé], [e], [èf], [jé], [ach], [i], [ji], [ka], [èl], [èm], [èn], [o], [pé], [ku], [èr], [ès], [té], [u], [vé], [döble vé], [iks], [i grèk], [zèd]. Jano remarka osito kèlke redõdãs parmi lé lètr : ‘g’ é ‘j’ kõtenè tös lé de le sõ [j] ; de mèm pör ‘s’ é ‘s’ é le sõ [s] ; pör ‘k’ é ‘k’ é le sõ [k] ; pör ‘i’ é ‘i’ é le sõ [i] ; pör ‘v’ é ‘w’ é le sõ [v]. Il s'apstĩ sepãdã de tö komãtèr. Si lé grã utilizè sa depui dé sãtèn d'ané, s'è k'il devè i avwar un rèzõ.

Se swar-la, ã rãtrã de l'ékol, il fu ĩpasyã d’ésèyé se k’il avè apri. Il zapa le göté é prèsa sõ frèr éné de lui kréé se fame kõt Facebook dõ tö le mõd parlè tã. Un fwa le kõt kréé, sõ frèr lui mõtra komã ãvwayé ũ mésaj. Tro köl ! Il alè pövwar tchaté avèk sõ közĩ é a sõn õkl ki utilizè e osi Facebook. Sõ premyé mésaj fu ũ mésaj klasik tipik d’un premyèr komunikasyõ a travèr le rézo ĩternèt. Spõtanémã il se mi a ékrir : « salu sa va ? ». Normalmã, sa devè kolé : il avè byĩ retenu lé diférãt lètr é lër sõn asosyé. S’è kã mèm pa la mèr a bwar se dit-il ã pãsã a sõ frèr éné ki se fèzè töjör ãgirlãdé pör lé SMS plĩ de fot k’il ãvwayè o parã.

A se stad, la majorité dé lèktër se fera sã döt la remark ke le mésaj « salu sa va ? » n’è pa korèktemã ortografyé, k’il fodrè ke Jano se familyariz davãtaj avèk la lãg avã de se mètr a l’ékritur. Sepãdã, un minorité de lèktër sera pet-ètr admirativ fas a sa apasité d'ékrir ũ tèkst par lui-mèm aprè sëlmã un lesõ de frãsè. ãn analizã lé mékanism de kodaj miz ãn ëvr par le sèrvo de Jano pör jénèré la chèn de tèkst « salu sa va ? », dé nero-syãtifik orè probablemã opsèrvé le trètmã sérébral suivã : premyèrmã, rékupérasyõ de la pronõsyasyõ du premyé mo, opérasyõ pèrmètã d’optenir la suit sonor [salu]. Dezyèmã, disosyasyõ de la suit sonor ãn un list de sõz élémãtèr : [s], [a], [l], é [u]. Trwazyèmã, idãtifikasyõ de la lètr asosyé a chak sõ : le sõ [s] è asosyé a la lètr ‘s’ ; le sõ [a] a la lètr ‘a’ ; le sõ [l] a la lètr ‘l’ ; le sõ [u] a la lètr ‘u’. Katriyèmã, kõkaténasyõ dé lètr optenu « salu ». Pasaj o mo suivã, ét sétéra… d’ö le mésaj jénèré spõtanémã par le sèrvo « salu sa va ? ». Le mésaj ékri par Jano è dõk lojik, mè ne sui pa lé kõvãsyõ d’ékritur tèl k’ĩpozé par l’ortograf frãsèz : a l’isu de se premyé jör, Jano n’a pa u le tã d’ètr formé – ö déformé – par lé kör d'ortograf.

La répõs du közĩ ne tarda pa. Èl kõtenè le mésaj « sa gaz ». Jano ãklãcha la lèktur, opérasyõ de dékodaj ke sõ sèrvo réaliza ã kèlke milisegõd. Premyèrmã, disosyasyõ dé lètr du premyé mo, swa lé lètr ‘s’ é ‘a’. Dezyèmã, idãtifikasyõ du sõn élémãtèr asosyé a chak lètr : la lètr ‘s’ è asosyé o sõ [s] é la lètr ‘a’ è asosyé o sõ [a]. Trwazyèmã, kõkaténasyõ dé sõz élémãtèrz ãn un suit sonor [sa]. Katriyèmã, rékupérasyõ dé sinyifikasyõ posibl de la suit sonor [sa]. P asaj o mo suivã, il optĩ [gaz]. Le mésaj ãtyé étè dõk dékodé : il se pronõsè [sa gaz] é sa sinyifikasyõ global ne lèsè okũ döt. Désidémã se fame alfabè étè byĩn util. Il réaliza alor avèk fyèrté k’il avè réusi a ékrir sé mo pui a lir se d'ũn otr, é se, ãn un sël jörné !

Dékõvenu ortografik

La jwa de Jano fu néãmwĩ de kört de duré. Le lãdmĩ matĩ, la répõs de sõn õkl l'atãdè sur Facebook avèk ũ mésaj byĩ plu difisil a déchifré ke le premyé : « il fallait écrire salut ça va ! ».

ĩposibl de déchifré se mésaj. Tö d'abor, lé lètr 'é' é 's' ne fèzè pa parti du fame alfabè de 26 lètr. Etait-ce sõn õkl ki s'étè trõpé ? ö byĩn étè-se la mètrès ki avè öbliyé dé lètr dã l'alfabè prézãté la vèy ? Il fi l'ipotèz ke s'étè sõn õkl ki s'étè trõpé. Malgré sela, ĩposibl de deviné le sãs du tèkst k'il ésèyè de pronõsé a hot vwa. Selõ lé règl de l'alfabè, le dékodaj du mésaj donè la suit sonor [il falla-it' esrire salut' sa va]. Brèf, s'étè ĩkõpréãsibl. Jano étè de la katégori dé pragmatik. Il apela a sõ frèr é lui demãda s'il pövè ĩprimé se dèrnyé mésaj. Il le mõtrè dè aujörd'ui a sa mètrès. Pa la pèn de s'afolé ; Il avè du mal kõprãdr ũ détay lor du kör d'yèr. Il s'élwanya de l'ordinatër ã fredonã ũ vye tub déz ané swasãt-di ressurgi résamã sur léz õd :

Vwasi venu le tã dé rir é dé chã
Dã l'il oz ãfã
S'è tö lé jör le prĩtã
S'è le péi jwaye déz ãfã ere
Dé mõstr jãti
Wi s'èst è ũ paradi

Si sëlmã vo parã
Avè ãvi de vivr dã notr il
Tö serè bokö plu gai
É pör chakũ la vi serè plu fasil

Dè sõn arivé ã kör, Jano mõtra le mésaj de sõn õkl a la mètrès. Il komãsa par pwĩté lé lètr ĩkonu k'étè le ‘é’ é le ‘ç’. Èl lui ĩdika k'il i avè dé lètr k'èl n'avè pa doné la vèy, istwar de sĩplifyé la premyèr lesõ. Si l'õ tenè kõt de töt lé lètr pövã ègzisté ã frãsè, l'alfabè kõportè ã réalité 42 lètr : ‘a’, ‘à’, ‘â’, ‘æ’, ‘b’, ‘c’, ‘ç’, ‘d’, ‘e’, ‘é’, ‘è’, ‘ê’, ‘ë’, ‘f’, ‘g’, ‘h’ , ‘i’, ‘î’, ‘ï’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘o’, ‘ô’, ‘œ’, ‘p’, ‘q’, ‘r’, ‘s’, ‘t’, ‘u’, ‘ù’, ‘û’, ‘ü’, ‘v’, ‘w’, ‘x’, ‘y’, ‘ÿ’, ‘z'. Sapristi, la choz se kõplikè, déplora Jano.

ãn ötr, la mètrès lui èksplika trè rapidmã kèlke règl : premyèrmã, la lètr ‘é’ se pronõsè avèk le sõ [é] é la lètr 'ç' avèk le sõ [s] ; dezyèmã, la lètr ‘s’ se pronõsè parfwa avèk le sõ [k] ; trwazyèmã, la lètr ‘a’ suivi de la lètr ‘i’ se pronõsè avèk le sõ [è] ; é ãfĩ katriyèmã, la lètr ‘t’ ã fĩ dé mo « fallait » é « salut » ne se pronõsè pa, de mèm pör la lètr 'e' a la fĩ du mo « écrire ».

Le sèrvo de Jano se mi a törné a tãbör batã : la premyèr règl ãtrènè ke le mésaj k'il dékodè kom [il falla-it' esrire salut' sa va] devè ã réalité ètr ĩtèrprèté kom la suit de sõ [il falla-it' ésrire salut' sa va]. La dezyèm règl amélyorè le dékodaj ã [il falla-it' ékrire salut' sa va]. La trwazyèm pèrmètè d'aproché ãkor plus du rézulta avèk [il fallèt' ékrire salut' sa va]. La katriyèm règl achevè le déchifremã du mésaj ã révèlã ãfĩ sa véritabl pronõsyasyõ [il fallè ékrir salu sa va].

Töt sé règl lui sãblè kã mèm byĩ kõpliké. Pörkwa de lètr diférãt ‘s’ é ‘ç’ pör le mèm sõ [s] ? Pörkwa de sõ diférã [k] é [s] pör la mèm lètr ‘c’ ? Pörkwa de lètr ‘a’ é ‘i’ pör le sõ [è] alor k’il i a déja la lètr ‘è’ dã l’alfabè ? Pörkwa la lètr 't' ne se pronõsè pa é pörkwa étèt-il nésésèr de l'ékrir ? Pörkwa de lètr ‘l’ dã « fallait » alor k’un sël sufizè ? Brèf, sõ rèzonmã s'égarè dãz ũ dédal de kèstyõ sã répõs. N'i trövã okun lojik, il ne savè plu komã il devè réalizé léz opérasyõ de lèktur é d’ékritur.

A l’isu de sèt dezyèm jörné, Jano fi l'amèr kõsta ke la lãg frãsèz étè finalmã byĩ kõpliké a lir é a ékrir. Il s'étè mõtré bokö trop optimist la vèy ã krwayã savwar ékrir. S'il kõtinua par la suit a tchaté avèk sõ közĩ, ki lui le kõprenè, il sèsa la lyèzõ épistolèr avèk sõn õkl. Il la reprãdrè kã il ékrirè « korèktemã » si tãt è ke sa puis ètr posibl ũ jör. Il ãtisipè sã döt par la k'il lui fodrè ãkor un bon dizèn d'ané pör métrizé sèt famez ortograf.

Retör o sörs

Jã étè dézormè adult. Il avè u la chãs de bokö vwayajé é, kom il èmè byĩ kõprãdr léz otr kultur, il avè aki lé rudimã de kèlke lãg. Il avè klasifyé sé lãg dã trwa katégori kãt a lër sistèm d’ékritur.

La premyèr katégori kõprenè sëlmã de lãg : le chinwa é le japonè. Lër sistèm d’ékritur se révèlè èkstrèmã kõpliké a aprãdr. Il falè ãn éfè aprãdr pluzyër sãtèn vwar pluzyër milyé de sĩbol diférã pör métrizé la lèktur é l’ékritur. Il avè d’ayër abãdoné l’idé de lé aprãdr. Il s’étè kõtãté de baragwiné a l’oral, ã s’èdã parfwa lé sistèm de notasyõ fonétik k’étè le Pinyin é lé Katakana pör l'aprãtisaj de sèrtĩ mo. Sé sistèm d’ékritur sĩplifyé étè vrèmã trè pratik. Il ne kõprenè d’ayër pa ke lé chinwa é lé japonè ne lé utiliz pa sistématikmã.

La dezyèm katégori kõprenèt èl osi unikmã de lãg : le frãsè é l’ãglè. Sé de lãg utilizè töt de ũ sistèm d'ékritur ki regorjè d'ĩkoérãs. Si èl utilizè byĩ ũn alfabè de mwĩ de sĩkãt lètr, l’utilizasyõ ki étè fèt de sèt alfabè étè kõplètmã kaotik. Jã rãkõtra lé mèm surpriz avèk l’ãglè ke sèl rãkõtré lor de l’aprãtisaj de l’ékri frãsè. Par ègzãpl, sèrtèn lètr pövè ètr pronõsé de diférãt fasõ kom dã lé mo good é blood, sèrtĩ sõ pövè ètr noté par dé lètr diférãt kom dã lé mo cycle é silo. De se fè, Frãsè é ãglè pasè un bon parti de lër ègzistãs avèk dez étèrnèl kèstyõ : « Komã sa s'ékri ? » a chak rédaksyõ de mésaj é « Komã sa se pronõs ? » a chak lèktur de mo ĩkonu tèl k'ũ nõ de vilaj. É tös – ö prèske – trövè se mal nésésèr.

Par kõtr, il fu agréablemã surpri de dékövrir ke pluzyërz otr lãg tèl ke l'italyĩ, l'èspanyol, le rus, l'arab, le turk, le finwa é le koréĩ fèzè un utilizasyõ trè lojik de lër alfabè. Il lé rãja dãz un trwazyèm katégori ö s'étè töjör la mèm métod ki fõksyonè : il sufizè de konètr l'alfabè de la lãg é la pronõsyasyõ de chakun de sé lètr pör savwar komã pronõsé se ki étè lu, é vis vèrsa pör l'ékritur ö il sufizè de konètr la pronõsyasyõ stãdar d'ũ mo dã la lãg, de la dékõpozé ã sõz élémãtèr pör finalmã ékrir la lètr asosyé a se sõ. Byĩ sur, il ègzistè kèlke rarz èksèpsyõ a sé règl, mè sã komun mezur avèk l'ãglè é le frãsè.

ã paralèl dé lãg, Jã mena ũ kursus syãtifik ki l'amena a manipulé lé nõbr avèk pluzyër sistèm d'ékritur tèl ke le sistèm binèr, le sistèm désimal, le sistèm ègzadésimal, le "sistèm" romĩ... Il apri ĩsi ke lé nõbr pövè ètr ékri diféramã mè ã kõsèrvã töjör la mèm valër. Par ègzãpl, lé nõbr diz-uit, sĩk-sã-nëf é katr-mil-nëf-sã-katr-vĩ-dis-nëf pövè s'ékrir XVIII, Di é MMMMCMXCIX ã chifr romĩ mè pövè égalmã s'ékrir pluz avãtajezmã 18, 509 é 4999 ã utilizã le sistèm désimal. De fèt, le sistèm désimal utilizè ũn alfabè de sĩbol si lojik ke sõn utilizasyõ s'étè propajé a prèske töt la planèt tãt il étè jényal. Il sõja a Obélix é partaja plènmã sa pozisyõ : « il sõ fö sé Romĩ ! ». Ilz avè pèrdu bokö de tã avèk ũ sistèm kõplètmã inadapté o kalkul.

Nöri de töt séz èkspéryãs, il aparu peti a peti a Jã ke l'ortograf étè o mo se ke lé chifr romĩ étè o nõbr. Le sistèm d'ékritur du frãsè étè ũn öti inadapté a la manipulasyõ dé mo. La kriz de l'ortograf le mõtrè byĩ : léz ër d'aprãtisaj du frãsèz étã ã diminusyõ kõstãt, lé jën n'arivè pa a asimilé lé tro nõbrez règl k'ègzijè l'ortograf ; ilz ékrivè de pluz ã plus kom-sa-se-pronõs é nõ pa kom-il-fo. Étèt-il plu bèt ke lërz omolog fĩlãdè, koréĩ, èspanyol ö italyĩ ki, e, ne rãkõtrè okun kriz de se tip ?

Il repãsa a töt lé lãg de la trwazyèm katégori k’il avè apriz. Il se remémora osi sa premyèr jörné de kõfrõtasyõ avèk l'alfabè frãsèz ã klas de CP. ã kèlke minut, il lui avè paru posibl de l'utilizé pör ékrir é lir tö se k'il völè. Il étè tõbé sur ũ os a koz de sèrtèn règl barbar aparu le dezyèm jör, tèl ke lé lètr muèt é lé kõson döbl. Mè sõ közĩ ne l'avèt-il pörtã pa naturèlmã kõpri, sur la baz dé règl élémãtèr du premyé jör ? ĩtuitivmã, il avè utilizé l'alfabè de manyèr èkskluzivmã fonétik ãn aplikã de règl sĩpl : ékrir un sël lètr par sõ lor de l'ékritur ; lir ũ sël sõ par lètr pör la lèktur.

Finalmã, il avè pe ètr déja rézolu le problèm depui lõtã.

Il ãtrepri de remètr tö a pla, de repartir de zéro. A sèt éfè, il débuta sé travo ã répèrtoryã la list dé sõz élémãtèr du frãsè : [a], [b], [ch], [d], [e], [é], [è], [f], [g], [j], [k], [l], [m], [n], [o], [p], [r], [s], [t], [v], [w], [y], [z].

Mè a byĩn i réfléchir, il mãkè ãkor kèlke sõ : il rajöta le sõ [ã] de « enfant », le sõ [ĩ] de « pain », le sõ [õ] de « tonton », le sõ [ũ] de « lundi », le sõ [ë] de « për », le sõ [ö] de « cöcö ». Il mi dõk a jör sa premyèr list dé sõz élémãtèr du frãsè ki devĩ : [a], [b], [ch], [d], [e], [é], [è], [f], [g], [j], [k], [l], [m], [n], [o], [p], [r], [s], [t], [v], [w], [y], [z], [ã], [ĩ], [õ], [ũ], [ë], [ö].

ãn asosyã un lètr a chak sõn élémãtèr, il optĩ ũn alfabè ki orè lojikmã du ègzisté depui byĩ lõtã déja : ‘a’, ‘b’, ‘c’, ‘d’, ‘e’, ‘é’, ‘è’, ‘f’, ‘g’, ‘i’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘o’, ‘p’, ‘r’, ‘s’, ‘t’, ‘u’, ‘v’, ‘w’, ‘y’, ‘z’, 'ã', 'ĩ', 'õ', 'ũ', 'ë', 'ö'.

Kèlke détay l’ãpéchè d’ètr plènmã satisfè. Il orè préfèré retenir la lètr ‘s’ o lye de la lètr 'ch', ĩsi ke ‘ã’, ‘ĩ’, ‘õ’, ‘ũ’, ‘ë’, ‘ö’, o lye de 'ã', 'ĩ', 'õ', 'ũ', 'ë', 'ö'. Il savè égalmã ke le siny tildé asosyé o katr vwayèl nazal orè du mal a ètr aksèpté ; mè il tenè vrèmã a le kõsèrvé pör levé töt ãbiguité lor la lèktur de mo kom « intimité » é « intifada ». De prim abor, le chwa dé lètr de l'alfabè ne parèsè pa ĩportã. Mèz ãn i regardã de plu prè, chak lètr devè idéalmã réunir pluzyër propriyété : ètr kõpozé d'ũ sël karaktèr, ne pa kõporté d'aksã, rèsté proch de l'ékritur tradisyonèl é ètr fasil a sézir o klavyé. Brèf, s'étè ũ problèm èkstrèmã kõpliké, vwar pet-ètr mèm ĩsolubl. O final, il s'akomoda dé léjèrz ĩpèrfèksyõ de sõn alfabè é désida de pasé a la pratik.

Il èkspérimãta sõn alfabè sur ũ bö de papyé avèk le premyèr ègzãpl de fraz ki lui vĩ a l’èspri : « Salut, ça va ? ». Il lui falu fèr l’éfor de se reprézãté mãtalmã komã la pronõsé, choz ki dona [salu, sa va], k’il dékõpoza plu granulèrmã ãn un suit de sõ [s][a][l][u] [s][a] [v][a]. Pui il trãsforma métodikmã, mè sĩplemã, chak sõ a l'èd de sa lètr asosyé, é optĩ la sékãs de lètr a köché sur le papyé : ‘s’’a’’l’’u’ ‘s’’a’ ‘v’’a’.

Il lu é relu le tèkst optenu : « salu sa va ? ». S'étè le tèkst k’il avè jénèré spõtanémã de nõbrez ané plu to. Il se di k'o bö du kõt, il avè pèrdu bokö de tã avèk sé swa-dizã règl de l’ortograf frãsèz. Il resongea a Obélix ã söryã : « il sõ fö sé Frãsè ! »