Apoloji d'un ékritur fonétik

Dékouvèrt de l'alfabè

Jano venè d'avwar sèt añ. Il añtrè añ kour préparatwar, dañ la famez klas de CP ki alè añfiñ lui pèrmètr d'aprañdr a lir. Sa premyèr lesoñ de frañsè komañsa par l'aprañtisaj d'uñn alfabè de 26 lètr ke sa mètrès ékrivi o tablo : ‘a’, ‘b’, ‘c’, ‘d’, ‘e’, ‘f’, ‘g’, ‘f’, ‘i’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘o’, ‘p’, ‘q’, ‘r’, ‘s’, ‘t’, ‘u’, ‘v’, ‘w’, ‘x’, ‘y’, ‘z’.

« Chak lètr de l'alfabè è uñ siñbol ki pèrmè de reprézañté uñ soñ », ajoutat-èl. « L'alfabè è uñn outi ki vou pèrmètra d'ékrir vo mo é de lir se déz otr. »

Seloñ sa mètrès, l'alfabè frañsè provenè de l'alfabè latiñ, lui-mèm dérivé de l'alfabè grèk αλφάβητο (alphabeto), lui-mèm iñspiré de l'alfabè fénisyiñ. Lé de premyèr lètr de l’alfabè fénisyiñ, se serè pronoñsé Alèf é Beth é sinyifyè « toro » é « mèzoñ ». Otremañ di, sa fèzè dé sañtèn d'ané ke lé peupl kopi léz uñ sur léz otr, ironiza Jano

La mètrès leur présiza k’il ègzistè d’otr siñbol ki ne fèzè pa parti de l’alfabè é ki ne se pronoñsè pa ; par ègzañpl, le pwiñ d’iñtérogasyoñ '?' pour lé fraz pozañ un kèstyoñ. l leur apri ke se pwiñ d’iñtérogasyoñ provenè du latiñ quaestio, ki fu d’abor rakoursi añ qo, pui la lètr ‘k’ venañ progrésivmañ s’ékrir sur la lètr ‘o’, le tou dona finalmañ nèsañs o siny ‘?’.

L'aprañtisaj de l'alfabè démara añ répètañ pluzyeur fwa, a hot vwa, le soñ asosyé a chak lètr, tèl ke pronoñsé par la mètrès : [a], [bé], [sé], [dé], [e], [èf], [jé], [ach], [i], [ji], [ka], [èl], [èm], [èn], [o], [pé], [ku], [èr], [ès], [té], [u], [vé], [double vé], [iks], [i grèk], [zèd]. Jano remarka osito kèlke redoñdañs parmi lé lètr : ‘g’ é ‘j’ koñtenè tous lé de le soñ [j] ; de mèm pour ‘s’ é ‘s’ é le soñ [s] ; pour ‘k’ é ‘k’ é le soñ [k] ; pour ‘i’ é ‘i’ é le soñ [i] ; pour ‘v’ é ‘w’ é le soñ [v]. Il s'apstiñ sepañdañ de tou komañtèr. Si lé grañ utilizè sa depui dé sañtèn d'ané, s'è k'il devè i avwar un rèzoñ.

Se swar-la, añ rañtrañ de l'ékol, il fu iñpasyañ d’ésèyé se k’il avè apri. Il zapa le gouté é prèsa soñ frèr éné de lui kréé se fame koñt Facebook doñ tou le moñd parlè tañ. Un fwa le koñt kréé, soñ frèr lui moñtra komañ añvwayé uñ mésaj. Tro koul ! Il alè pouvwar tchaté avèk soñ kouziñ é a soñn oñkl ki utilizè e osi Facebook. Soñ premyé mésaj fu uñ mésaj klasik tipik d’un premyèr komunikasyoñ a travèr le rézo iñternèt. Spoñtanémañ il se mi a ékrir : « salu sa va ? ». Normalmañ, sa devè kolé : il avè byiñ retenu lé diférañt lètr é leur soñn asosyé. S’è kañ mèm pa la mèr a bwar se dit-il añ pañsañ a soñ frèr éné ki se fèzè toujour añgirlañdé pour lé SMS pliñ de fot k’il añvwayè o parañ.

A se stad, la majorité dé lèkteur se fera sañ dout la remark ke le mésaj « salu sa va ? » n’è pa korèktemañ ortografyé, k’il fodrè ke Jano se familyariz davañtaj avèk la lañg avañ de se mètr a l’ékritur. Sepañdañ, un minorité de lèkteur sera pet-ètr admirativ fas a sa apasité d'ékrir uñ tèkst par lui-mèm aprè seulmañ un lesoñ de frañsè. Añn analizañ lé mékanism de kodaj miz añn euvr par le sèrvo de Jano pour jénèré la chèn de tèkst « salu sa va ? », dé nero-syañtifik orè probablemañ opsèrvé le trètmañ sérébral suivañ : premyèrmañ, rékupérasyoñ de la pronoñsyasyoñ du premyé mo, opérasyoñ pèrmètañ d’optenir la suit sonor [salu]. Dezyèmañ, disosyasyoñ de la suit sonor añn un list de soñz élémañtèr : [s], [a], [l], é [u]. Trwazyèmañ, idañtifikasyoñ de la lètr asosyé a chak soñ : le soñ [s] è asosyé a la lètr ‘s’ ; le soñ [a] a la lètr ‘a’ ; le soñ [l] a la lètr ‘l’ ; le soñ [u] a la lètr ‘u’. Katriyèmañ, koñkaténasyoñ dé lètr optenu « salu ». Pasaj o mo suivañ, ét sétéra… d’ou le mésaj jénèré spoñtanémañ par le sèrvo « salu sa va ? ». Le mésaj ékri par Jano è doñk lojik, mè ne sui pa lé koñvañsyoñ d’ékritur tèl k’iñpozé par l’ortograf frañsèz : a l’isu de se premyé jour, Jano n’a pa u le tañ d’ètr formé – ou déformé – par lé kour d'ortograf.

La répoñs du kouziñ ne tarda pa. Èl koñtenè le mésaj « sa gaz ». Jano añklañcha la lèktur, opérasyoñ de dékodaj ke soñ sèrvo réaliza añ kèlke milisegoñd. Premyèrmañ, disosyasyoñ dé lètr du premyé mo, swa lé lètr ‘s’ é ‘a’. Dezyèmañ, idañtifikasyoñ du soñn élémañtèr asosyé a chak lètr : la lètr ‘s’ è asosyé o soñ [s] é la lètr ‘a’ è asosyé o soñ [a]. Trwazyèmañ, koñkaténasyoñ dé soñz élémañtèrz añn un suit sonor [sa]. Katriyèmañ, rékupérasyoñ dé sinyifikasyoñ posibl de la suit sonor [sa]. P asaj o mo suivañ, il optiñ [gaz]. Le mésaj añtyé étè doñk dékodé : il se pronoñsè [sa gaz] é sa sinyifikasyoñ global ne lèsè okuñ dout. Désidémañ se fame alfabè étè byiñn util. Il réaliza alor avèk fyèrté k’il avè réusi a ékrir sé mo pui a lir se d'uñn otr, é se, añn un seul journé !

Dékoñvenu ortografik

La jwa de Jano fu néañmwiñ de kourt de duré. Le lañdmiñ matiñ, la répoñs de soñn oñkl l'atañdè sur Facebook avèk uñ mésaj byiñ plu difisil a déchifré ke le premyé : « il fallait écrire salut ça va ! ».

Dè soñn arivé añ kour, Jano moñtra le mésaj de soñn oñkl a la mètrès. Il komañsa par pwiñté lé lètr iñkonu k'étè le ‘é’ é le ‘ç’. Èl lui iñdika k'il i avè dé lètr k'èl n'avè pa doné la vèy, istwar de siñplifyé la premyèr lesoñ. Si l'oñ tenè koñt de tout lé lètr pouvañ ègzisté añ frañsè, l'alfabè koñportè añ réalité 42 lètr : ‘a’, ‘à’, ‘â’, ‘æ’, ‘b’, ‘c’, ‘ç’, ‘d’, ‘e’, ‘é’, ‘è’, ‘ê’, ‘ë’, ‘f’, ‘g’, ‘h’ , ‘i’, ‘î’, ‘ï’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘o’, ‘ô’, ‘œ’, ‘p’, ‘q’, ‘r’, ‘s’, ‘t’, ‘u’, ‘ù’, ‘û’, ‘ü’, ‘v’, ‘w’, ‘x’, ‘y’, ‘ÿ’, ‘z'. Sapristi, la choz se koñplikè, déplora Jano.

Añn outr, la mètrès lui èksplika trè rapidmañ kèlke règl : premyèrmañ, la lètr ‘é’ se pronoñsè avèk le soñ [é] é la lètr 'ç' avèk le soñ [s] ; dezyèmañ, la lètr ‘s’ se pronoñsè parfwa avèk le soñ [k] ; trwazyèmañ, la lètr ‘a’ suivi de la lètr ‘i’ se pronoñsè avèk le soñ [è] ; é añfiñ katriyèmañ, la lètr ‘t’ añ fiñ dé mo « fallait » é « salut » ne se pronoñsè pa, de mèm pour la lètr 'e' a la fiñ du mo « écrire ».

Le sèrvo de Jano se mi a tourné a tañbour batañ : la premyèr règl añtrènè ke le mésaj k'il dékodè kom [il falla-it' esrire salut' sa va] devè añ réalité ètr iñtèrprèté kom la suit de soñ [il falla-it' ésrire salut' sa va]. La dezyèm règl amélyorè le dékodaj añ [il falla-it' ékrire salut' sa va]. La trwazyèm pèrmètè d'aproché añkor plus du rézulta avèk [il fallèt' ékrire salut' sa va]. La katriyèm règl achevè le déchifremañ du mésaj añ révèlañ añfiñ sa véritabl pronoñsyasyoñ [il fallè ékrir salu sa va].

Tout sé règl lui sañblè kañ mèm byiñ koñpliké. Pourkwa de lètr diférañt ‘s’ é ‘ç’ pour le mèm soñ [s] ? Pourkwa de soñ diférañ [k] é [s] pour la mèm lètr ‘c’ ? Pourkwa de lètr ‘a’ é ‘i’ pour le soñ [è] alor k’il i a déja la lètr ‘è’ dañ l’alfabè ? Pourkwa la lètr 't' ne se pronoñsè pa é pourkwa étèt-il nésésèr de l'ékrir ? Pourkwa de lètr ‘l’ dañ « fallait » alor k’un seul sufizè ? Brèf, soñ rèzonmañ s'égarè dañz uñ dédal de kèstyoñ sañ répoñs. N'i trouvañ okun lojik, il ne savè plu komañ il devè réalizé léz opérasyoñ de lèktur é d’ékritur.

A l’isu de sèt dezyèm journé, Jano fi l'amèr koñsta ke la lañg frañsèz étè finalmañ byiñ koñpliké a lir é a ékrir. Il s'étè moñtré bokou trop optimist la vèy añ krwayañ savwar ékrir. S'il koñtinua par la suit a tchaté avèk soñ kouziñ, ki lui le koñprenè, il sèsa la lyèzoñ épistolèr avèk soñn oñkl. Il la reprañdrè kañ il ékrirè « korèktemañ » si tañt è ke sa puis ètr posibl uñ jour. Il añtisipè sañ dout par la k'il lui fodrè añkor un bon dizèn d'ané pour métrizé sèt famez ortograf.

Retour o sours

Jañ étè dézormè adult. Il avè u la chañs de bokou vwayajé é, kom il èmè byiñ koñprañdr léz otr kultur, il avè aki lé rudimañ de kèlke lañg. Il avè klasifyé sé lañg dañ trwa katégori kañt a leur sistèm d’ékritur.

La premyèr katégori koñprenè seulmañ de lañg : le chinwa é le japonè. Leur sistèm d’ékritur se révèlè èkstrèmañ koñpliké a aprañdr. Il falè añn éfè aprañdr pluzyeur sañtèn vwar pluzyeur milyé de siñbol diférañ pour métrizé la lèktur é l’ékritur. Il avè d’ayeur abañdoné l’idé de lé aprañdr. Il s’étè koñtañté de baragwiné a l’oral, añ s’èdañ parfwa lé sistèm de notasyoñ fonétik k’étè le Pinyin é lé Katakana pour l'aprañtisaj de sèrtiñ mo. Sé sistèm d’ékritur siñplifyé étè vrèmañ trè pratik. Il ne koñprenè d’ayeur pa ke lé chinwa é lé japonè ne lé utiliz pa sistématikmañ.

La dezyèm katégori koñprenèt èl osi unikmañ de lañg : le frañsè é l’añglè. Sé de lañg utilizè tout de uñ sistèm d'ékritur ki regorjè d'iñkoérañs. Si èl utilizè byiñ uñn alfabè de mwiñ de siñkañt lètr, l’utilizasyoñ ki étè fèt de sèt alfabè étè koñplètmañ kaotik. Jañ rañkoñtra lé mèm surpriz avèk l’añglè ke sèl rañkoñtré lor de l’aprañtisaj de l’ékri frañsè. Par ègzañpl, sèrtèn lètr pouvè ètr pronoñsé de diférañt fasoñ kom dañ lé mo good é blood, sèrtiñ soñ pouvè ètr noté par dé lètr diférañt kom dañ lé mo cycle é silo. De se fè, Frañsè é Añglè pasè un bon parti de leur ègzistañs avèk dez étèrnèl kèstyoñ : « Komañ sa s'ékri ? » a chak rédaksyoñ de mésaj é « Komañ sa se pronoñs ? » a chak lèktur de mo iñkonu tèl k'uñ noñ de vilaj. É tous – ou prèske – trouvè se mal nésésèr.

Par koñtr, il fu agréablemañ surpri de dékouvrir ke pluzyeurz otr lañg tèl ke l'italyiñ, l'èspanyol, le rus, l'arab, le turk, le finwa é le koréiñ fèzè un utilizasyoñ trè lojik de leur alfabè. Il lé rañja dañz un trwazyèm katégori ou s'étè toujour la mèm métod ki foñksyonè : il sufizè de konètr l'alfabè de la lañg é la pronoñsyasyoñ de chakun de sé lètr pour savwar komañ pronoñsé se ki étè lu, é vis vèrsa pour l'ékritur ou il sufizè de konètr la pronoñsyasyoñ stañdar d'uñ mo dañ la lañg, de la dékoñpozé añ soñz élémañtèr pour finalmañ ékrir la lètr asosyé a se soñ. Byiñ sur, il ègzistè kèlke rarz èksèpsyoñ a sé règl, mè sañ komun mezur avèk l'añglè é le frañsè.

Añ paralèl dé lañg, Jañ mena uñ kursus syañtifik ki l'amena a manipulé lé noñbr avèk pluzyeur sistèm d'ékritur tèl ke le sistèm binèr, le sistèm désimal, le sistèm ègzadésimal, le "sistèm" romiñ... Il apri iñsi ke lé noñbr pouvè ètr ékri diféramañ mè añ koñsèrvañ toujour la mèm valeur. Par ègzañpl, lé noñbr diz-uit, siñk-sañ-neuf é katr-mil-neuf-sañ-katr-viñ-dis-neuf pouvè s'ékrir XVIII, Di é MMMMCMXCIX añ chifr romiñ mè pouvè égalmañ s'ékrir pluz avañtajezmañ 18, 509 é 4999 añ utilizañ le sistèm désimal. De fèt, le sistèm désimal utilizè uñn alfabè de siñbol si lojik ke soñn utilizasyoñ s'étè propajé a prèske tout la planèt tañt il étè jényal. Il soñja a Obélix é partaja plènmañ sa pozisyoñ : « il soñ fou sé Romiñ ! ». Ilz avè pèrdu bokou de tañ avèk uñ sistèm koñplètmañ inadapté o kalkul.

Nouri de tout séz èkspéryañs, il aparu peti a peti a Jañ ke l'ortograf étè o mo se ke lé chifr romiñ étè o noñbr. Le sistèm d'ékritur du frañsè étè uñn outi inadapté a la manipulasyoñ dé mo. La kriz de l'ortograf le moñtrè byiñ : léz eur d'aprañtisaj du frañsèz étañ añ diminusyoñ koñstañt, lé jeun n'arivè pa a asimilé lé tro noñbrez règl k'ègzijè l'ortograf ; ilz ékrivè de pluz añ plus kom-sa-se-pronoñs é noñ pa kom-il-fo. Étèt-il plu bèt ke leurz omolog fiñlañdè, koréiñ, èspanyol ou italyiñ ki, e, ne rañkoñtrè okun kriz de se tip ?

Il repañsa a tout lé lañg de la trwazyèm katégori k’il avè apriz. Il se remémora osi sa premyèr journé de koñfroñtasyoñ avèk l'alfabè frañsèz añ klas de CP. Añ kèlke minut, il lui avè paru posibl de l'utilizé pour ékrir é lir tou se k'il voulè. Il étè toñbé sur uñ os a koz de sèrtèn règl barbar aparu le dezyèm jour, tèl ke lé lètr muèt é lé koñson doubl. Mè soñ kouziñ ne l'avèt-il pourtañ pa naturèlmañ koñpri, sur la baz dé règl élémañtèr du premyé jour ? Iñtuitivmañ, il avè utilizé l'alfabè de manyèr èkskluzivmañ fonétik añn aplikañ de règl siñpl : ékrir un seul lètr par soñ lor de l'ékritur ; lir uñ seul soñ par lètr pour la lèktur.

Finalmañ, il avè pe ètr déja rézolu le problèm depui loñtañ.

Il añtrepri de remètr tou a pla, de repartir de zéro. A sèt éfè, il débuta sé travo añ répèrtoryañ la list dé soñz élémañtèr du frañsè : [a], [b], [ch], [d], [e], [é], [è], [f], [g], [j], [k], [l], [m], [n], [o], [p], [r], [s], [t], [v], [w], [y], [z].

Mè a byiñn i réfléchir, il mañkè añkor kèlke soñ : il rajouta le soñ [ã] de « enfant », le soñ [ĩ] de « pain », le soñ [õ] de « tonton », le soñ [ũ] de « lundi », le soñ [ë] de « peur », le soñ [ö] de « coucou ». Il mi doñk a jour sa premyèr list dé soñz élémañtèr du frañsè ki deviñ : [a], [b], [ch], [d], [e], [é], [è], [f], [g], [j], [k], [l], [m], [n], [o], [p], [r], [s], [t], [v], [w], [y], [z], [ã], [ĩ], [õ], [ũ], [ë], [ö].

Añn asosyañ un lètr a chak soñn élémañtèr, il optiñ uñn alfabè ki orè lojikmañ du ègzisté depui byiñ loñtañ déja : ‘a’, ‘b’, ‘ch’, ‘d’, ‘e’, ‘é’, ‘è’, ‘f’, ‘g’, ‘i’, ‘j’, ‘k’, ‘l’, ‘m’, ‘n’, ‘o’, ‘p’, ‘r’, ‘s’, ‘t’, ‘u’, ‘v’, ‘w’, ‘y’, ‘z’, 'añ', 'iñ', 'oñ', 'uñ', 'eu', 'ou'.

Kèlke détay l’añpéchè d’ètr plènmañ satisfè. Il orè préfèré retenir la lètr ‘s’ o lye de la lètr 'ch', iñsi ke ‘ã’, ‘ĩ’, ‘õ’, ‘ũ’, ‘ë’, ‘ö’, o lye de 'añ', 'iñ', 'oñ', 'uñ', 'eu', 'ou'. Il savè égalmañ ke le siny tildé asosyé o katr vwayèl nazal orè du mal a ètr aksèpté ; mè il tenè vrèmañ a le koñsèrvé pour levé tout añbiguité lor la lèktur de mo kom « intimité » é « intifada ». De prim abor, le chwa dé lètr de l'alfabè ne parèsè pa iñportañ. Mèz añn i regardañ de plu prè, chak lètr devè idéalmañ réunir pluzyeur propriyété : ètr koñpozé d'uñ seul karaktèr, ne pa koñporté d'aksañ, rèsté proch de l'ékritur tradisyonèl é ètr fasil a sézir o klavyé. Brèf, s'étè uñ problèm èkstrèmañ koñpliké, vwar pet-ètr mèm iñsolubl. O final, il s'akomoda dé léjèrz iñpèrfèksyoñ de soñn alfabè é désida de pasé a la pratik.

Il èkspérimañta soñn alfabè sur uñ bou de papyé avèk le premyèr ègzañpl de fraz ki lui viñ a l’èspri : « Salut, ça va ? ». Il lui falu fèr l’éfor de se reprézañté mañtalmañ komañ la pronoñsé, choz ki dona [salu, sa va], k’il dékoñpoza plu granulèrmañ añn un suit de soñ [s][a][l][u] [s][a] [v][a]. Pui il trañsforma métodikmañ, mè siñplemañ, chak soñ a l'èd de sa lètr asosyé, é optiñ la sékañs de lètr a kouché sur le papyé : ‘s’’a’’l’’u’ ‘s’’a’ ‘v’’a’.

Il lu é relu le tèkst optenu : « salu sa va ? ». S'étè le tèkst k’il avè jénèré spoñtanémañ de noñbrez ané plu to. Il se di k'o bou du koñt, il avè pèrdu bokou de tañ avèk sé swa-dizañ règl de l’ortograf frañsèz. Il resongea a Obélix añ souryañ : « il soñ fou sé Frañsè ! »